Kể từ năm 1999, hai triết gia người Australia và người Anh đã đưa ra một thí nghiệm giả định về não bộ. Đến năm 2024, giả thuyết này đã trở thành sự thật.
Dựa trên bài viết của triết gia và chuyên gia đạo đức AI, bà Dvija Mehta, hiện đang làm việc tại một cơ sở trực thuộc Đại học Cambridge, Trung tâm Leverhulme nghiên cứu về Tương lai của Trí tuệ.
Hồi tháng Ba, Noland Arbaugh đã biểu diễn khả năng chơi cờ chỉ bằng não sau khi bị liệt tứ chi suốt 8 năm. Anh đã khôi phục khả năng này nhờ vào một thiết bị cấy não do Neuralink, công ty của Elon Musk, phát triển.
Arbaugh chia sẻ trong buổi trực tiếp rằng “Việc điều khiển con trỏ dường như trở thành bản năng mới của tôi. Tôi chỉ cần nhìn vào một điểm trên màn hình và con trỏ sẽ di chuyển tới đó.”
Cách Arbaugh mô tả cho thấy anh mới là người điều khiển quân cờ vua bằng chuột. Tuy nhiên, câu hỏi đặt ra là liệu hành động này do anh thực hiện hay do con chip cấy vào đầu thực hiện?
Với vai trò là một nhà triết học về tư duy con người và chuyên gia đạo đức AI, bà Dvija Mehta quan tâm đến câu hỏi này. Giao diện liên kết não bộ và máy tính (BCI) giống như Neuralink mở ra một thời đại mới, nơi con người và máy tính kết hợp lại; công nghệ mới đặt ra những vấn đề về bản ngã, trách nhiệm cá nhân và xã hội.
Trong tương lai gần, công nghệ BCI không chỉ cung cấp giải pháp cho người khuyết tật như Arbaugh, mà còn có thể được áp dụng rộng rãi hơn. Mục tiêu dài hạn của Neuralink là tăng cường khả năng của con người cho mọi người sử dụng sản phẩm của họ.Khi một thiết bị máy móc thực hiện các nhiệm vụ mà trước đây chỉ có não bộ con người mới có khả năng thực hiện, liệu ta có thể coi đó là hành động của chính bộ não hay là hành động của một thực thể riêng biệt không liên quan đến con người?
Não bộ, bản mở rộng
Trong nhiều thập kỷ qua, các triết gia đã dành nhiều thời gian để thảo luận về giới hạn của ý thức cá nhân: đâu là ranh giới của tâm trí, và sự phân biệt giữa thế giới nội tâm và thế giới vật lý là gì? Mặc dù ở mức đơn giản, có thể cho rằng tâm trí tồn tại trong não bộ của con người, nhưng một số triết gia đã đưa ra những quan điểm phức tạp hơn.
Vào năm 1998, Andy Clarke (Anh) và David Chalmers (Úc) đã đưa ra khái niệm về tâm trí mở rộng, cho rằng công nghệ có thể trở thành một phần của chúng ta. Theo đó, họ đã đề xuất khái niệm active externalism, tức là chủ nghĩa đối ngoại chủ động, cho rằng con người có thể chuyển giao một phần suy nghĩ của mình cho một vật thể ngoại vi, và thông qua quá trình này, kết hợp vật thể đó vào tâm trí của mình. Thiết bị hoạt động theo ý thức con người, tạo ra một sự hoạt động đồng nhất giữa con người và máy móc.
Mặc dù ý tưởng này đã được đề xuất trước khi smartphone ra đời, nhưng nó phản ánh chính xác thực tế hiện nay, khi con người dùng các thiết bị để thực hiện nhiều công việc trí óc như lưu trữ và tính toán.
Nếu chip não của Arbaugh không được coi là một phần của tâm trí của anh ấy, thì câu hỏi đặt ra là anh Arbaugh có kiểm soát được hành động của mình không? Các tác giả Chalmers và Clark, cùng với việc ủng hộ quan điểm bên ngoài tích cực, cũng đã đưa ra một tình huống giả định trong đó một người sử dụng thiết bị cấy não để điều khiển các đối tượng trên màn hình máy tính, tương tự như những gì ông Arbaugh đã thể hiện.
Trong việc chơi cờ vua, ông Arbaugh tưởng tượng những gì mình muốn làm, chẳng hạn như di chuyển một quân mã hoặc một tốt. Thiết bị cấy não của ông, con chip N1 được thiết kế và sản xuất bởi Neuralink, phát hiện tín hiệu từ não và bắt đầu giải mã, xử lý và thực hiện các hành động mà Arbaugh mong muốn.
Từ một quan điểm triết học, điều gì vừa xảy ra ở đây? Liệu thiết bị cấy não đó có phải là một phần của tâm trí của ông Arbaugh không? Nếu không, liệu ông Arbaugh có thực sự kiểm soát hành vi của mình không?
Để hiểu rõ hơn, hãy xem xét sự khác biệt giữa hai khái niệm sự kiện và hành động. Sự kiện bao gồm toàn bộ quá trình nhận thức của tâm trí con người, như suy nghĩ, niềm tin, mong muốn, tưởng tượng, lý luận và ý định. Hành động là những sự kiện mà cơ thể thực hiện, như việc click vào bài viết này.
Thường thì không có sự phân biệt giữa sự kiện và hành động. Hãy xem xét một ví dụ về một người tên Tuấn đang chơi cờ vua. Mà không cần sự trợ giúp của giao diện não-máy tính, Tuấn hình thành ý định di chuyển một quân cờ trong tâm trí, sau đó thực hiện hành động đó trực tiếp bằng tay. Trong trường hợp này, sự kiện và hành động liên tục và thống nhất; hành động di chuyển quân cờ phát sinh trực tiếp từ sự kiện được hình thành trong não.
Tuy nhiên, trong trường hợp của ông Arbaugh, ông phải tưởng tượng ý định của mình, và con chip cấy não thực hiện hành động ảnh hưởng đến thế giới bên ngoài. Ở đây, sự kiện và hành động được phân tách. Sự phân tách này đã gây ra nhiều lo ngại, ví dụ như khả năng một người sử dụng thiết bị cấy não có thể hoàn toàn kiểm soát các hành động được tạo ra từ con chip. Vấn đề là liệu hành động từ chip cấy có khác biệt quá lớn so với sự không nhất quán giữa não bộ và cơ thể trong các hành động như hắt hơi hay co giật đồng tử – những hành động tự nhiên không cần tín hiệu từ não.
Có thể con chip ngoại lai trở thành một ký sinh trùng chạy bằng pin, ảnh hưởng đến ý chí tự nguyện của cá nhân? Triết gia Mehta đã đặt ra vấn đề này là “vướng mắc về ý định”. Trong trường hợp của Arbaugh, anh đã bỏ qua yếu tố quan trọng trong chuỗi hậu quả của suy nghĩ – hành động: việc sử dụng tay để thực hiện hành vi di chuột. Nếu Arbaugh thay đổi quyết định của mình ngay trước khi chip thực hiện hành động, điều gì sẽ xảy ra? Và liệu chip có tuân theo một trong những tình huống mà Arbaugh đã suy nghĩ là hành động nên thực hiện hay không?
Tóm lại, các yếu tố như độ trễ của chip và ưu tiên của suy nghĩ khiến cho việc xác định nguồn gốc của hành động trở nên mơ hồ. Trong môi trường trực tuyến, rủi ro sai lầm do chip không lớn lắm, nhưng khi áp dụng chip não vào các môi trường đòi hỏi trách nhiệm cao, việc xác định lỗi thuộc về ai trở nên phức tạp hơn.
Đây không phải là vấn đề đạo đức duy nhất liên quan đến công nghệ giao diện chip não. Trong tiểu thuyết Neuromancer của William Gibson, các thiết bị cấy vào cơ thể có thể làm mất danh tính của một người, thậm chí kiểm soát cơ thể họ và xâm nhập vào những suy nghĩ mà không ai có thể tiếp cận, tạo ra một thế giới tưởng tượng đầy rủi ro.Vấn đề phức tạp về ý định sẽ trở nên rõ ràng hơn khi một con chip não không thể phân biệt được giữa sự việc chỉ diễn ra trong tưởng tượng và sự việc tưởng tượng dẫn đến hành động.
Theo ngôn ngữ của khoa học thần kinh, khó có thể phân biệt rõ giữa trí tưởng tượng và ý định. Một nghiên cứu năm 2012 của các nhà khoa học thần kinh đã chỉ ra rằng không có tín hiệu cụ thể trong não bộ để xác định ý định dẫn đến hành động.
Nếu không thể phân biệt được ý định nào sẽ trở thành hành động, thì một con chip não cũng không thể phân biệt được hành động nào cần thực hiện. Điều này đặt ra trách nhiệm cho con chip trong việc quyết định hành động do bộ não cấy chip đưa ra.
Triết gia Mehta đề xuất nghiên cứu sâu hơn về ý tưởng của Chalmers và Clarke để liên kết sự việc và hành động trên một cá nhân cấy chip não. Áp dụng giả thuyết trí óc mở rộng sẽ giúp cá nhân chịu trách nhiệm hoàn toàn về hành động của mình, thay vì chia sẻ trách nhiệm với con chip.
Chalmers và Clarke cho rằng để trải nghiệm với tư cách một chủ thể duy nhất, cá nhân cấy chip phải coi chip là một phần của bản ngã, tồn tại trong thế giới nội tâm của mình. Nhờ đó, cảm giác chi phối, sở hữu và trách nhiệm mới có thể hoàn thiện.Công nghệ cấy giao diện não bộ – máy tính trên con người mở ra một khía cạnh mới, không chỉ dành cho những người mất khả năng vận động, mà còn cho lĩnh vực triết học để thảo luận về ranh giới giữa tâm trí và máy móc. Theo Chalmers và Clarke, khi quyền kiểm soát của thịt và não bộ bị chiếm đoạt, chúng ta có thể hiểu rõ hơn về bản chất của chính mình, với vai trò là những sinh vật thuộc về thế giới này.
